چالش ورود مجدد گاز مایع به سبد سوخت خودروها
ورود سوخت‌های جایگزین در سیستم حمل‌ونقل جهان غالباً از دو جنبه اقتصادی و زیست‌محیطی با رعایت استاندارد و نکات ایمنی آن همواره موردتوجه بوده است. تصمیمات دولت‌های مختلف در کشور ما تاکنون نشان داده که اقتصاد تأمین انرژی همواره مقدم بر جنبه‌های دیگر آن قرار داشته است. اگرچه تنوع ذخایر غنی انرژی در ایران موجب شده انتخاب و تعیین سبد سوخت کشور در بخش حمل‌ونقل برای سیاست‌گذاران این حوزه نسبت به سایر کشورها شرایط بهتری داشته باشد، ولی شرایط سیاسی، تخصیص نامتعارف یارانه به سوخت‌ها، افزایش مصرف سوخت به‌خصوص بنزین، عدم وجود برنامه بلندمدت و تصمیم‌گیری‌های مقطعی موجب شده تا سیاست‌گذاران در این حوزه صرفاً با در نظر گرفتن شرایط فعلی برای سبد سوخت کشور تصمیم‌گیری نمایند. علیرغم اینکه در سند تأمین انرژی در بخش حمل‌ونقل کشور تا افق ۱۴۲۰، گاز مایع (LPG) را از سبد سوخت خودروها در کشور حذف و عرضه LPG را صرفاً برای مصارف عمدتاً پُخت‌وپَز و گرمایش خانوارهایی که به شبکه گاز طبیعی دسترسی ندارند تعیین نموده بود. مصوبه‌ای به موافقت نمایندگان مجلس شورای اسلامی در لایحه بودجه سال ۱۴۰۰ ارائه گردید که از اضافه نمودن LPG به سبد سوخت کشور خبر می‌داد. در ادامه هدف این طرح از سوی نمایندگان مجلس شورای اسلامی و پیشینه دو سوخت LPG و گاز طبیعی فشرده (CNG) بیان و نظرات موافقان و مخالفان به همراه مخاطرات مصرف این فراورده‌ها در سوخت خودروها موردبررسی و نتایج آن ارائه‌شده است.
هدف از ورود مجدد LPG در سبد سوخت خودروها
به دنبال تصویب قانون بودجه سال ۱۴۰۰، طرحی در مجلس شورای اسلامی ارائه شد که دولت را ملزم به بازگشت LPG به سبد سوخت خودروها نمود. ارائه‌دهندگان این طرح باهدف تغییر سیاستی در سبد سوخت کشور و اجرای تکلیف ایجادشده در قانون بودجه ۱۴۰۱، آیین‌نامه روش اجرایی را باهدف ایجاد بسترهای لازم برای اجرای مطلوب و نظارت بهتر بر عملکرد توزیع هدفمند و صحیح LPG و رفع مشکلاتی نظیر عرضه خارج از شبکه، گران‌فروشی و استفاده غیرمجاز از آن، ارائه سوخت به‌صورت نظام‌مند به متقاضیان و جلوگیری از توزیع و حمل غیراستاندارد این سوخت و کاهش مخاطرات آن را ارائه نموده است. همچنین معتقدند این مصوبه ضمن پررنگ نمودن نقش مصرف گاز چه به‌صورت CNG و چه به‌صورت LPG، کاهش و مدیریت مصرف بنزین در بخش حمل‌ونقل را به دنبال خواهد داشت. این در حالی است که بر اساس آمار سازمان حمل‌ونقل عمومی کلیه تاکسی‌های شهری به‌جز تاکسی‌های لوکس دوگانه‌سوز CNG هستند و برای استفاده سوخت LPG در اتوبوس‌های شهری نیز فقط از طریق تولید اتوبوس گازسوز توسط شرکت‌های خودروساز امکان‌پذیر است.
پیشینه استفاده LPG در خودروهای کشور
پس از جنگ تحمیلی در دهه ۷۰ شمسی دولت برای تأمین سوخت و کمک به سیستم حمل‌ونقل، دستور به جایگزینی و استفاده از LPG به‌جای بنزین در بخشی از خودروهای عمومی و شخصی فقط به‌صورت تبدیل کارگاهی را در تعدادی از شهرهای کشور صادر نمود. بر این اساس تعدادی ایستگاه سوخت LPG برای این خودروها ایجاد گردید. اگرچه LPG سازگاری نسبتاً خوبی با موتورهای بنزینی خودروها داشت و مشکل تأمین سوخت را تا حدودی برای دولت تسهیل نمود ولی کمبود منابع تأمین LPG و قیمت تمام‌شده بالای این سوخت در کنار حوادث انفجار، آتش‌سوزی و استفاده گسترده از مخازن این خودروها جهت جاسازی کالاهای ممنوعه ازجمله مواد مخدر و داروهای غیرمجاز، موجب شد ادامه این طرح خیلی زود از دستور کار دولت خارج شود. البته طرح استفاده از CNG در سوخت خودروها که در اوایل دهه ۸۰ آغاز شد نیز بی‌تأثیر نبود.
پیشینه استفاده CNG در خودروهای کشور
در راستای اجرای سیاست‌های استراتژیک بلندمدت کشور در بخش انرژی و جایگزینی سوخت خودروها با CNG دولت از سال ۱۳۷۹ مطالعات و بررسی‌های موردنیاز برای بسترسازي و انجام اقدامات لازم براي بهینه‌سازی مصرف سوخت كشور ازجمله تهيه و تدوين معيارها، ضوابط، استانداردها، آیین‌نامه‌های اجرايي براي ساماندهي بر بازار سوخت و حرارت، مشتمل بر معيارها و استانداردهاي ساخت تجهيزات، فرآيندها، دستگاه‌ها و وسايل و تجهيزات مصرف‌کننده انرژي را نمود و از سال ۱۳۸۳ هم‌زمان با احداث ایستگاه‌های سوخت CNG در شهرها و جاده‌های مواصلاتی بین‌شهری، طرح دوگانه‌سوز نمودن خودروها را در دو بخش سبک (CNG جایگزین بنزین) و سنگین (CNG جایگزین گازوئیل) اجرا نمود. حاصل این طرح مناسب و پایدار، موفقیت در حصول به سهم ۲۰ درصدی از سبد سوخت کشور است.
نظر موافقان و مخالفان ورود مجدد LPG به سبد سوخت خودروها
| نظر و دلایل موافقان | نظر و دلایل مخالفان | توضیحات |
| LPG جایگزین بنزین و موجب کاهش مصرف آن می‌شود | LPG جایگزین CNG می‌شود و بخش کمی جایگزین بنزین می‌شود | با توجه به قیمت پایین تجهیزات LPG نسبت به CNG و میزان پیمایش بیشتر با هر بار سوخت‌گیری متقاضی دوگانه‌سوز تمایل بیشتری به استفاده از LPG دارد و از طرفی خودروهای دوگانه‌سوز CNG که تاریخ‌مصرف مخازن آنها به اتمام رسیده و می‌بایست آنها را تعویض نمایند به دلیل هزینه پایین مخازن LPG به‌سوی استفاده از LPG روی می‌آورند. |
| خطر LPG به دلیل فشار پایین داخل مخزن کمتر از CNG است | خطر LPG بیشتر است | مخازن LPG به علت فشار پایین از جنس ورق فولادی با ضخامت کم و به‌وسیله جوش به هم متصل و ساخته می‌شوند (مشابه سیلندرهای LPG خانگی). این وضعیت امکان استفاده سودجویان برای جاسازی و نقل‌وانتقال کالاهای ممنوعه را می‌دهد از طرفی در زمان تصادفات شدید رانندگی امکان شکستن جوش و نشت گاز به بیرون سیلندر وجود دارد که در اغلب موارد موجب انفجار و آتش‌سوزی می‌گردد (موضوع چگالی LPG در مقابل CNG). |
| دلیل شکست طرح LPG در دهه ۷۰ ناشی از احتمال قالب شدن این سوخت به‌جای بنزین و مشکل کمبود منابع تأمین LPG بود | دلیل شکست LPG در دهه ۷۰ عدم تأمین و قیمت تمام‌شده بالا و حوادث متعدد آن بود | در صورت صحت این ادعای موافقان، مشخص می‌شود دولت نمی‌تواند کنترلی روی توزیع LPG در خودروها داشته باشد. درصورتی‌که از سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۲ مطالعات فراوانی روی کلیه سوخت‌های جایگزین ازجمله LPG برای خودروها توسط شرکت‌های خارجی و داخلی انجام داد و بر اساس منابع کشور CNG به‌عنوان بهترین جایگزین برای سوخت بنزین انتخاب‌شده است. ضمن اینکه عدم تأمین LPG و حوادث متعدد دلایل دیگر آن است. |
| کشورهای زیادی از LPG در سوخت خودرو استفاده می‌نمایند | در این کشورها سوخت‌ها به نرخ واقعی عرضه می‌شوند | قیمت سوخت در اغلب کشورهایی مانند ترکیه، کره جنوبی، روسیه، ایتالیا، لهستان، انگلیس و آمریکا واقعی بوده و برای تشویق به استفاده از سوخت‌های جایگزین دولت‌ها تسهیلات مناسب برای هر نوع سوخت جایگزین در نظر می‌گیرند. |
| وجود سالانه ۲ میلیون تن LPG مازاد در کشور | مدارکی دال بر تضمین این ادعا نیست | چند سؤال از وجود سالانه ۲ میلیون تن LPG مازاد در کشور مشخص نیست!
۱- چقدر و تا چند سال می‌تواند این میزان مازاد LPG صحت داشته و تضمین‌کننده باشد؟ ۲- آیا عرضه این مقدار LPG در تمام چهارفصل سال یکسان است؟ ۳- اگر مصرف LPG بیش از این مقدار بود چگونه می‌توان کنترل نمود؟ ۴- آیا در صورت افزایش مصرف LPG در خودروها اختلالی در سوخت‌رسانی به مناطق محروم و روستایی برای پُخت‌وپَز و گرمایشی به وجود نمی‌آید؟ |
| این سوخت به تعداد مشخصی خودرو از طریق ایستگاه سوخت LPG توزیع می‌شود | این ادعا قابل‌کنترل نیست | بدیهی است سوختی که به‌راحتی بتوان از خارج ایستگاه سوخت‌گیری تهیه نمود قابل‌کنترل نیست درصورتی‌که سوخت خودروهای CNG سوز فقط از طریق ایستگاه سوخت‌گیری در دسترس مصرف‌کننده است این موضوع قابل‌کنترل بودن CNG نسبت به سوخت‌های LPG و بنزین را نشان می‌دهد. |
| بااصلاح قیمتLPG بودجه احداث ایستگاه‌های‌سوخت موردنیاز تأمین می‌شود | امکان کنترل وجود ندارد | درصورت اصلاح قیمتLPG و مغایرت باقیمت گاز مصارف دیگر (خانگی‌و‌صنعتی) مصرف‌کننده خودرویی را نمی‌توان مجبور به تأمین گاز از ایستگاه سوخت نمود و به‌راحتی راننده سوخت موردنیاز خودرو را از محلی خارج از ایستگاه سوخت و شبکه توزیع قانونی تهیه می‌نماید. |
| قیمت تجهیزات خودرو و ایستگاه سوخت LPG پایین‌تر از CNG است | علیرغم هزینه بالای لوازم CNG کلیه تجهیزات خودرو و ایستگاه سوخت CNG بومی‌سازی شده است | به هر میزان قیمت تجهیزات خودرو و احداث ایستگاه سوخت LPG پایین باشد، برای اجرای طرح نیاز به سرمایه‌گذاری و زمان زیادی است درصورتی‌که در پروژه CNG استانداردهای لازم برای احداث ایستگاه سوخت، تولید و تبدیل خودرو به سیستم CNG و همچنین قطعات و تجهیزات لازم در سازمان ملی استاندارد ایران و آیين‌نامه اجرایي معاینه فني خودروهای CNG سوز در سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور تدوین و اجرایی شده و در حال حاضر ۲۵۰۰ ایستگاه سوخت‌گیری CNG فعال و بیش از ۴ میلیون خودرو CNG سوز تولید و تبدیل‌شده و بیش از ۱۰ کارخانه تولید مخزن CNG و ۸ واحد تولیدی کیت‌های نسل ۱ و ۴ در شهرهای مختلف کشور فعالیت می‌نمایند. |
| کارکرد بهتر و پیمایش بیشتر خودرو با LPG | ارتقاء عملکرد خودروهای موتور پایه گازسوز CNG عملکرد استانداردی را ایجاد نموده است | امروزه تولید خودرو با موتور پایه گازسوز توسط شرکت‌های بزرگ خودروسازی کشور و ارتقاء نسل کیت‌های تبدیل در بخش تبدیل کارگاهی عملکرد خودروهای CNG سوز را در شرایط استاندارد و مطلوب قرارداد است. ضمن اینکه در دهه ۷۰ هیچ خودروسازی تمایل به تولید خودرو با LPG را نداشت. |
| مرجع مشخصی از موافقان طرح استفاده از LPG در سبد سوخت کشور اعلام‌نشده است | سند تأمین انرژی حمل‌ونقل کشور تا ۱۴۲۰
کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی پلیس راهور سازمان برنامه‌وبودجه انجمن صنفی CNG کشور |
سند تأمین انرژی‌بخش حمل‌ونقل کشور تا افق ۱۴۲۰: در بند ۲-۴ سیاست‌ها برای نحوه استفاده از LPG به‌عنوان سوخت خودروها؛ عرضه LPG را صرفاً برای مصارف عمدتاً پُخت‌وپَز خانوارهایی که در شبکه گاز طبیعی دسترسی ندارند مجاز دانسته است لذا این سوخت در سبد آتی سوخت کشور سهمی ندارد. (منبع: مصوبه ۲۱ مهرماه ۱۳۹۹ شورای عالی انرژی کشور)
رئیس کمیسیون انرژی و محیط‌زیست اتاق بازرگانی تهران (رئیس سابق انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت): هرچه در میان عوامل مختلف برای به دست آوردن مزایای ورود LPG به سبد سوخت خودروها جست‌وجو کردم، چیزی پیدا نکردم. (منبع: سایت ایسنا، خبرگزاری دانشجویان ایران، مورخ ۱۸ اسفند ۱۳۹۹) جانشین پلیس راهور ناجا: با توجه به سوابق خودروهای LPG سوز معتقدم با ورود LPG به سبد سوخت خودروها حوادث تلخ گذشته در ابعاد وسیع‌تری تکرار خواهد شد. (منبع: ایرنا، خبرگزاری جمهوری اسلامی مورخ ۲۶ اسفند ۱۳۹۹) نماینده سازمان برنامه‌وبودجه: باوجودآنکه دولت هیچ پیشنهادی در لایحه بودجه مبنی بر ورود LPG به سبد سوخت خودروها نداشته، بررسی ورود LPG به سبد سوخت خودروها در یکی از جلسات کمیسیون انرژی انجام شد و نماینده سازمان برنامه‌وبودجه مخالفت این سازمان را در این خصوص اعلام کرد. (منبع: سایت عصر خودرو مورخ ۱۸ دی ۱۴۰۰) رئیس انجمن CNG کشور: با تخصیص سالانه ۲ میلیون تن LPG به خودروها، به‌جای حل معضلات گذشته، با دست خود معضلات جدیدی را با ظاهر قانونی ایجاد می‌کنیم که زیان‌های گسترده‌ای برای کشور به دنبال دارد. (منبع: سایت ایسنا، خبرگزاری دانشجویان ایران، مورخ ۹ اسفند ۱۳۹۹) |
مقایسه خطرات توزیع و مصرف فرآورده‌های LPG و CNG در سوخت خودروها
یکی از موارد بسیار مهم که در انتخاب و استفاده سوخت‌های جایگزین موردتوجه قرار می‌گیرد موضوع ایمنی و احتمال بروز حوادث ناشی از آن است. بر این اساس نگاهی به مقایسه مخاطرات زنجیره توزیع تا مصرف هر یک از فرآورده‌های LPG و CNG به‌صورت مجزا و مختصر می‌اندازیم.
| مخاطره | LPG | CNG |
| انتقال فرآورده به ایستگاه‌های سوخت‌گیری | انتقال LPG به ایستگاه‌های سوخت مشابه توزیع بنزین توسط تانکرهای مخصوص حمل‌ونقل انجام می‌پذیرد، لذا خطرات حمل‌ونقل مشابه بنزین است با این تفاوت که شعاع حادثه در اثر بروز به علت ماهیت گازی این فراورده بیشتر از بنزین خواهد بود. ضمن اینکه مخازن موردنیاز برای حمل LPG برخلاف بنزین از نوع مخازن تحت‌فشار بوده و مخاطرات ایمنی و استانداردی مخصوص به خود را دارا و همین امر، هزینه انتقال و توزیع LPG را متأثر می‌نماید. تردد تریلر حاوی تانکر حمل LPG در جاده‌ها (با شرایط نامناسب) و شهرها (با ترافیک قابل‌ملاحظه و مناطق مسکونی) ازجمله مخاطرات استفاده از این سوخت است. | انتقال گاز طبیعی به ایستگاه‌های سوخت CNG از طریق شبکه خطوط لوله سراسری توزیع گاز در کشور انجام می‌پذیرد. فلذا هزینه انتقال و خطرات احتمالی آن نسبت به بنزین و LPG بسیار کمتر است. |
| مرحله ذخیره‌سازی تا انتقال به خودرو | نحوه ذخیره‌سازی LPG تقریباً مشابه بنزین است به این صورت که LPG حمل شده با تانکر به‌وسیله پمپ‌های ویژه‌ای به مخزن مستقر در زیرزمین تعبیه‌شده در ایستگاه سوخت منتقل می‌گردد سپس برای استفاده در سوخت خودروهای LPG سوز از طریق پمپ مخصوص به سمت توزیع‌کننده‌ها (دیسپنسرها) و ازآنجا به مخازن خودروها تزریق می‌شود. LPG درون مخازن بزرگی (مشابه مخازن گاز خودرو ولی در ابعاد بسیار بزرگ‌تر) که در زیرزمین ایستگاه سوخت تعبیه‌شده نگهداری می‌شود. این حجم LPG خود می‌تواند خطراتی را مشابه مخازن بنزین داشته باشد. | گاز طبیعی به‌وسیله سیستم شبکه توزیع شهری از طریق لوله به کمپرسورهای فشرده‌سازی مستقر در ایستگاه‌های سوخت CNG هدایت و سپس در مخازن CNG مخصوص نگهداری و ذخیره‌شده و برای استفاده در سوخت خودروهای CNG سوز از طریق لوله‌های فشار بالا به دیسپنسرها و ازآنجا به مخازن خودروها تزریق می‌شوند. CNG درون سیلندرهای فلزی مشابه مخازن خودروهای CNG سوز با حجم و فشار کاری بیشتر ذخیره می‌شوند. |
| شرایط مخازن خودرو | مخازن LPG به علت فشار پایین ۸ تا ۱۰ بار گاز درون آن از جنس ورق فولادی که به‌وسیله جوش به هم متصل و ساخته می‌شوند (مشابه سیلندرهای LPG خانگی) این وضعیت امکان استفاده سودجویان برای جاسازی و نقل‌وانتقال کالاهای ممنوعه را می‌دهد. از طرفی به علت ضخامت کم و دارا بودن درز جوش در زمان تصادفات شدید رانندگی شهری و جاده‌ای امکان شکستن جوش و نشت گاز به بیرون سیلندر وجود دارد که در اغلب موارد موجب انفجار و آتش‌سوزی می‌گردد. | اين مخازن به علت مقاومت در برابر فشار CNG 200 بار غالباً از جنس فولاد بدون درز پس از آزمون‌های ایمنی مقاومت در برابر تنش، خوردگي، ترك، سختي و فشار هيدرواستاتيك جهت اطمینان از استحكام مخزن ساخته می‌شوند. این شرایط ضمن تقویت مقاومت و ایمنی مخزن در زمان تصادفات شدید به‌هیچ‌عنوان اجازه دست‌کاری روی مخزن را برای سودجویان فراهم نمی‌آورد. آمار و اطلاعات موجود در شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی نشان می‌دهد از هر ۲۵۰۰۰ خودرو CNG سوز فقط مخزن یک خودرو دچار حادثه شده که علت آن‌هم دست‌کاری مخزن و یا خوردگی (پوسیدگی) و نداشتن معاینه فنی بوده است. |
بحث و نتیجه‌گیری
تنوع‌بخشی به سبد سوخت ناوگان حمل‌ونقل، با در نظر گرفتن شرایط و امکانات تولید، منابع، جنبه‌های اقتصادی، ایمنی و زیست‌محیطی مناسب برای ایجاد امنیت انرژی، همواره دغدغه کشورهای جهان بوده است. این نگاه در کنار شرایط مدیریتی و سیاسی ایران موجب شده تا دولت‌ها برای تأمین سوخت در سیستم حمل‌ونقل اقدام به تصمیم‌گیری‌های شتاب‌زده و مقطعی نمایند. اگرچه در کوتاه‌مدت، این اقدامات باعث کمک به مشکل موجود شده ولی در میان‌مدت و درازمدت، ناخواسته تبعات و خسارات جبران‌ناپذیری را به جامعه تحمیل نموده است. داشتن منابع مازاد از یک فرآورده دلیل مناسبی برای اجرا در یک طرح ملی نیست. تأثیر این موضوع به‌عنوان یکی از دلایل شکست LPG سوز نمودن خودروها در دهه ۷۰ به‌وضوح مشخص است که ممکن است در صورت عدم مطالعه و پیشینه و همچنین اثرات جانبی آن، این تجربه، مجدداً تکرار شود. استفاده از LPG در برخی از کشورهای مطرح‌شده بدون در نظر گرفتن شرایط سیاسی و قیمت سوخت‌های دیگر در آن کشورها نیز دلیلی بر انتخاب مناسب این سوخت برای کشور ما نمی‌تواند باشد. عدم ارائه آمار و اطلاعات مستند، مقاله و حتی گزارش واقعی در خصوص توجیه منطقی طرح افزودن LPG به سبد سوخت کشور بر انتخاب اشتباه مجدد این سوخت تأکید می‌کند. حوادث تصادفات این نوع خودروها و سوءاستفاده نامتعارف از مخازن گاز موضوع دیگری است که در صورت نادیده گرفتن و اجرای طرح آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به جامعه تحمیل خواهد نمود. با توجه به هزینه پایین قابل‌ملاحظه تجهیزات سیستم LPG نسبت به CNG با ورود مجدد LPG به سبد سوخت خودروها، پیش‌بینی می‌شود گرایش به LPG بالا رفته و کاهش سهم CNG به میزان قابل‌ملاحظه‌ای را به دنبال داشته باشد. همچنین ازآنجایی‌که تأمین سوخت LPG الزاماً می‌تواند از طریق ایستگاه‌های سوخت LPG انجام نپذیرد شاهد کمبود LPG در بخش مصارف خانکی و پیامدهای ناگواری در کشور خواهیم شد. لذا تصمیم‌گیری شورای عالی انرژی کشور مورخ اسفند ۱۳۹۹ در سند تأمین انرژی در بخش حمل‌ونقل کشور مبنی بر حذف و عرضه LPG در سبد سوخت خودروها تا افق سال ۱۴۲۰ به‌درستی صورت پذیرفته است. باوجود دلایل مستند فنی و تجارب تلخ گذشته و همچنین بدون صدور مصوبه‌ای مبنی بر اضافه شدن سهم مشخص LPG در سبد سوخت حمل‌ونقل کشور جای تأمل است که چگونه این طرح اجراشده و در تعداد زیادی از شهرها سهمیه LPG به خودروها داده‌شده است؟
دکتر سید جمال‌الدین رضوی نسب
منبع: روزنامه جهان اقتصاد؛ ۱۸ مهر ۱۴۰۲، شماره ۸۲۴۵